Görünmez El: Merkantilizmden Sanayileşmeye Geçiş

Bugünün küresel ekonomik düzeni sağlıksızdır, hastalıklıdır. Bu sağlıksız durumu anlamak için tarihsel bir perspektif yakalamaya çalışacak olursak, neoliberalizm adı verilen kavramın ortaya çıktığı 1980'lere gitme zorunluluğu doğar.

Neoliberalizm, yeni bir ideoloji değildir. Yeni bir felsefi akım da değildir. Tarihsel gelişim sürecine bakınca, küresel ekonominin egemen güçlerinin uluslararası politikadaki konumlarını güçlendirmek için ekonomik güçlerini artırma amacının bir aracı olma özelliği ile karşımıza çıkıyor. Kavram, ünlü Fed başkanı Volcker ve İngiltere başbakanı Thatcher tarafından oluşturuldu. Daha sonra ise, ABD başkanı Reagan ve Thatcher'ın dünyaya politika cephesinden beraberce sundukları bir araç haline dönüştü.

Bugün gelinen noktayı daha geniş bir bakış açısıyla anlamak için biraz daha eskiye gidelim ve tarihsel süreci olabildiğince basit, yani anlaşılabilirlik düzeyi yüksek bir şekilde analiz etmeye başlayalım. Böylece, konunun sadece ekonomi mi, yoksa ekonomi adı altında uluslararası güç savaşını da içeren bir olgu çerçevesinde sürekli olarak dünyanın gündeminde olup olmadığını soralım. Bugün, Fed'in aldığı kararların küresel ekonominin neredeyse tamamını etkileyebilecek güce gelmesinin nedenlerini tarihsel bir bakış açısıyla anlamaya çalışalım.

İktisat, bilimsel olarak bir ahlak felsefecisi olan Adam Smith'in Ulusların Zenginliği adlı kitabıyla doğdu. Kitabın tarihi 1776'dır. Aynı yıl, Amerika Birleşik Devletleri kuruluyordu. ABD, eski bir İngiliz sömürgesi idi ve artık bağımsızlığını ilan ediyordu. Aynı dönemde İngiltere'de ilk sanayi devrimi yaşanmaktaydı. 2011 itibariyle, Alman Hükümeti'nin tanımlamasıyla dördüncü sanayi devriminde olduğumuzu anımsatalım. Yani, yaklaşık olarak 240 yıllık bir sürece dört tane sanayi devrimi sığdırıldı. Bu gelişmelerin hemen ardından bir burjuva ihtilali olan Fransız Devrimi 1789'da patlak verdi ve etkileri yayıldı.

Fotoğraf: Arda Tunca

Adam Smith'in Ulusların Zenginliği'nde anlattığı görünmez el, sanayi devrimiyle yaratılan piyasa getirileri ve dolayısıyla sermaye birikiminin artışının yaşandığı bir ortamla gelişen serbest piyasa kavramını vurguluyordu. Sanayi devrimi öncesindeki dönem, merkantilizm adı verilen bir dönemdi. Merkantilizm, devlet eliyle yaratılan korumacı politikalarla tekel rantları oluşturan bir sistemdi. Amaç, ülkelerin mümkün olduğu kadar değerli maden biriktirebilmesiydi. Bu amaca yönelik olarak ticaret yapılıyordu. Ticaretin ve finansın kontrolü devletin korumacılığı altında sağlanıyordu.

1770'li yıllarda, İngiltere'nin yaşamakta olduğu sanayi devrimi, Batı Avrupa'nın devlet korumacılığı altındaki merkantilist ticaretten sıyrılarak serbest piyasaya dayalı sanayiye geçişi anlamını taşıyordu. Adam Smith, içinde yaşadığı koşulları ve sanayi devrimi çerçevesinde oluşan serbest piyasa kavramı içindeki görünmez el mekanizmasını anlatıyordu. Ulusların Zenginliği'nin bir bölümünü de merkantilizm karşıtı görüşlere ayırmıştı. Feodal lordların kraldan aldıkları imtiyazlarla ticaret yaptıkları dönem kapanıyordu.

Merkantilist dönemden çıkış ve serbest piyasaya dayalı sanayi dönemi sınıflararası bölüşümde önemli sorunları beraberinde getirdi. Bu yeni dönem, işçi sınıfının giderek kötüleşen şartlarda yaşamaya başlamasına neden oldu. 19. y.y.'nin ortalarına gelinirken işçi sınıfı ayaklanmaları başladı Avrupa'da. Görünmez el, sermaye birikimi odaklıydı ve işçi sınıfının ekonomik bölüşümden alacağı payı ihmal etmişti. Sanayileşmeyle beraber, işçi sınıfının sahip olduğu bazı haklar elinden alınmıştı.

1848 yılının Şubat ayında Fransa'da ayaklanmalar başladı. Ayaklanmalar, başta Almanya, Hollanda, Polonya, İtalya ve Avusturya olmak üzere Avrupa'nın büyük bir bölümüne, hatta Latin Amerika'ya sıçradı. Adam Smith'in değinmediği bölüşüm konusuna Karl Marx ve Friedrich Engels el attı. Ayaklanmaların ortaya çıktığı yıl ve hatta ayaklanmaların cereyan ettiği sırada Komünist Manifesto basıldı ve yayınlandı.

1848 ayaklanmaları kısa sürdü. Fakat, Avusturya ve Macaristan'da kölelik kaldırıldı, Danimarka'da monarşi son buldu, Hollanda'da parlamenter demokrasiye geçildi, Fransa'da Capet monarşisi son buldu.

Sanayi devrimi sürecinin ihmal ettiği bölüşüm konusunun 1848 ayaklanmalarına sebep olması gibi önemli gelişmelerin yanında, ekonomik düzen açısından başka bir önemli gelişme daha ortaya çıkmıştı. 19. y.y.'nin ilk çeyreği içinde altın standardına geçiş başlamıştı. İlk olarak, 1821 yılında İngiltere altın standardını kullanmaya başladı. 1853'te Kanada, 1865'te Newfoundland (Kanada'nın bir eyaleti), 1873'te ise ABD ve Almanya altın standardına geçtiler.

Görüldüğü üzere, 1770'lerle başlayan süreçte dünyanın ekonomik dengelerini etkileyen baş roldeki ülke İngiltere. Yukarıda özetlemeye çalıştığım gelişmelerin en önemli bölümü, serbest piyasa sistemi ile el ele gelişen sanayileşme sürecinin bölüşümü göz ardı etmiş olması ve bu durumun 1848 ayaklanmalarına neden olması. Ardından altın standardı sisteminin benimsenmeye başlanması ve bu sürecin de 1. Dünya Savaşı'na kadar devam etmiş olması.

Yukarıda anlattığım sürecin önemli bir durağı 1873 yılında ortaya çıkan büyük bir kriz ve Adam Smith ile başlayıp John Stuart Mill ile son bulan Klasik Okul'un yerine Neoklasik Okul'un devreye girmesidir. Bu başlıklardan 1873 krizini bir sonraki yazıda, Neoklasik Okul'u ise takip eden yazıda ele alacağım. Bir yazı dizisi şeklinde ilerleyerek, yazımın başında sözünü ettiğim tarihsel perspektifi en can alıcı olduğunu düşündüğüm noktalarıyla özetlemeye çalışacağım.